ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Φαίνεται κάπως απροσδόκητο, αλλά η ουσιαστική βιβλιογραφία για τα δημοτικά τραγούδια, δηλαδή είτε συλλογές από όπου μπορεί να γνωρίσει κανείς τα κείμενα είτε μελέτες που θα τον βοηθήσουν να τα καταλάβει, είτε να εννοήσει, πράγμα οπωσδήποτε δυσκολότερο, τον ρόλο και τη λειτουργία που είχαν στο φυσικό-τους περιβάλλον, είναι πολύ περιορισμένη. Ακόμα και οι πρόχειρες μελέτες όμως, ή εκείνες που αντιμετωπίζουν το δημοτικό τραγούδι ως πεδίο εύκολης ρητορικής άσκησης, δεν έχουν ευρύτερη κυκλοφορία· αυτά όλα αποτελούν οπωσδήποτε σημάδι κάποιας αδιαφορίας του κοινού. Ένα δεύτερο τεκμήριο για την αδιαφορία αυτή είναι ότι ορισμένες εξαιρετικές μελέτες γραμμένες σε ευρωπαϊκές γλώσσες, μένουν –ή έμειναν και στο παρελθόν– αμετάφραστες, ενώ άλλες, ελληνικά γραμμένες, δεν ανατυπώθηκαν ποτέ. Έτσι ο σημερινός αναγνώστης που θέλει να εξοικειωθεί καλύτερα με το δημοτικό τραγούδι χρειάζεται να ερευνήσει μόνος-του σε βιβλιοθήκες· να αναζητήσει τη διάσπαρτη, ενίοτε και σε ξένα περιοδικά, βιβλιογραφία, να κρίνει και να συγκρίνει ώστε να διαμορφώσει ο ίδιος άποψη. Όσα προτείνονται εδώ αποτελούν απλώς ένα πρώτο βήμα, και περιορίζονται στα αυτοτελή βιβλία. ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ Claude Fauriel, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Α΄-Β΄, επιμ. Αλέξης Πολίτης, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 1999, 375+355 σελ. (και έκτοτε φωτομηχανικές ανατυπώσεις). Εμπλουτισμένη και κριτικά αποκαταστημένη επανέκδοση της πρώτης, και από πολλές απόψεις εγκυρότερης, συλλογής δημοτικών τραγουδιών, δημοσιευμένης στο Παρίσι το 1824. Αρκετά και καλής ποιότητας κείμενα, μια πλούσια εισαγωγή (που σήμερα βέβαια μόνο ως πηγή μπορεί να χρησιμοποιηθεί, και πάλι με προσοχή), μικρά ιστορικά σχόλια για κάθε τραγούδι, που αποτελούν τεκμήριο του φιλελληνισμού της εποχής και του συγγραφέα. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει όσα κείμενα είχε εκδώσει ο γάλλος εκδότης στη δίτομη έκδοσή-του (η οποία περιλάμβανε και την πεζή γαλλική μετάφραση των τραγουδιών) με το κείμενο των τραγουδιών αποκαταστημένο σύμφωνα με τις αρχικές χειρόγραφες καταγραφές-τους, όσες διασώθηκαν στο αρχείο του Φοριέλ. Ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει αδημοσίευτα κείμενα από το ίδιο αρχείο. Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογέα από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήνα 1914, 310 σελ. Αναφέρω επίτηδες την πρώτη έκδοση, μολονότι σήμερα κυκλοφορούν πολλές ανατυπώσεις, συνήθως με τον τίτλο παραλλαγμένο («Δημοτικά τραγούδια», «Κλέφτικα», κ.ά.), για να αποκτήσει ο αναγνώστης την ορθή βιβλιογραφική εικόνα. Πρόκειται για την πιο γνωστή και τη μόνη διαδεδομένη ανθολόγηση δημοτικών τραγουδιών· ως το 1966 είχε έξι ανατυπώσεις (και είναι οι μόνες που μπορεί να εμπιστεύεται κανείς), έκτοτε πολύ περισσότερες, άλλες φωτομηχανικές, όλες σχεδόν περικομμένες, ή με λάθη κλπ. Η πιο γνωστή· αυτό δεν σημαίνει όμως ότι μπορούμε να στηριζόμαστε άφοβα σ’ αυτήν. Ήδη από το 1929 ο Γιάννης Μ. Αποστολάκης, Το δημοτικό τραγούδι (βλ. παρακάτω), έδειξε πως η μέθοδος που ακολούθησε ο Πολίτης προκειμένου να αποκαταστήσει την υποτιθέμενη γνησιότερη μορφή κάθε τραγουδιού παραγνώριζε ουσιαστικά χαρακτηριστικά της προφορικής δημιουργίας και τα αλλοίωνε. Οι νεότερες έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν επιβεβαιώσει και ενισχύσει τις ενστάσεις του Αποστολάκη· παρόλ’ αυτά οι Εκλογές, με τις αναμφισβήτητες αρετές ως προς την επιλογή, τη λιτότητα των σχολίων, την αντιπροσωπευτικότητα, είναι η μόνη εύκολα προσιτή ανθολογία, τεκμήριο του κύρους του Ν. Γ. Πολίτη, αλλά και της αδυναμίας των μεταγενέστερων να τον αντικαταστήσουν. Γιώργος Ιωάννου (επιμ.), Το δημοτικό τραγούδι. Παραλογές, Αθήνα (Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής [σήμερα: Εστία] ) 1970, 208 σελ. (και έκτοτε φωτομηχανικές ανατυπώσεις) Επιμελημένη και αρκετά αντιπροσωπευτική ανθολόγηση της ποιητικότερης αναμφίβολα ταξινομικής κατηγορίας των δημοτικών τραγουδιών, όσων δηλαδή παρουσιάζουν ένα καθαρά φανταστικό θέμα με αφηγηματικό πλάτος και μορφή δραματική, συνήθως. Η εισαγωγή, καλογραμμένη και ευκολονόητη, παρουσιάζει επαρκώς τις ώς τότε διατυπωμένες θεωρίες για την προϊστορία και τη γένεση των παραλογών, εξετάζει ακροθιγώς την τεχνοτροπία και τη διάδοση· διερευνά τέλος τον εμπλουτισμό της γραπτής λογοτεχνίας από τη θεματική των παραλογών. Η επιλογή των κειμένων, παρά την εσφαλμένη εσωτερική ταξινόμηση και την υπέρμετρη προτίμηση σε νεότερες παραλλαγές, έχει γίνει με ευαισθησία· τα εισαγωγικά σχόλια φροντισμένα, αν και κάπως φορτωμένα με περιττά βιβλιογραφικά δεδομένα. Αλέξης Πολίτης (επιμ.), Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα (Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής [σήμερα: Εστία] ), 1973, ξδ΄+160 σελ. (και έκτοτε φωτομηχανικές ανατυπώσεις) Εισαγωγή πλούσια σε ιστορικά στοιχεία και λεπτομέρειες, γραμμένη όμως από οπτική γωνία που ο επιμελητής έχει έκτοτε αναθεωρήσει. Τα σχετικά με το κλέφτικο τραγούδι έχουν αναδιατυπωθεί συνοπτικά στη συνθετική-του παρουσίαση του δημοτικού τραγουδιού στην Ιστορία του ελληνικού έθνους (τ. ΙΑ', Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1976, σ.284-299), όπου και οι γενικότερες απόψεις-του. Για τα σχετικά με τους κλέφτες και τους αρματολούς τα όσα γράφονται πρέπει να εμπλουτισθούν, και να φιλτραριστούν, με τη οπτική της «πρωτόγονης επανάστασης» του Eric J. Hobsbawm (βλ. τις μελέτες του Σπ. Ασδραχά, συγκεντρωμένες στο Ελληνική κοινωνία και οικονομία. ΙΗ' και ΙΘ' αιώνες, Αθήνα, Ερμής, 1982 και του Αλέξη Πολίτη, «Η μορφή του καπετάν Μπασδέκη», Μνήμων, 11, 1986, 1-31). Οπωσδήποτε μπορεί να έχει κανείς εμπιστοσύνη στα κείμενα και στα σχόλια. Guy Saunier (επιμ.), Το δημοτικό τραγούδι. Της Ξενιτιάς, Αθήνα (Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής [σήμερα: Εστία] ) 1983, 307 σελ. (και έκτοτε φωτομηχανικές ανατυπώσεις) Τρίτος και τελευταίος τόμος της ίδιας σειράς, εξαιρετικά αξιόλογος, και γιατι αναδεικνύει μία κατηγορία τραγουδιών που δεν είχαν προσεχτεί ώς τώρα, και για την εκδοτική πρακτική, και για τη μέθοδο προσέγγισης. Στόχος του επιμελητή αυτής της ανθολογίας είναι να καταδείξει τη σκέψη και τη μυθολογία που εκφράζεται στα τραγούδια της ξενιτιάς. Σε μια σύντομη και πυκνή εισαγωγή δίνεται το γενικό στίγμα των τραγουδιών και αναλύεται η μέθοδος επιλογής των κειμένων' ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται έτσι κάποια από τα ουσιαστικά ζητήματα της σύνθεσης μιας προφορικής λογοτεχνίας. Ακολουθούν τα κείμενα χωρισμένα σε εννέα ενότητες θεματικές («Αναχώρηση», «Η ζωή του ξενιτεμένου», «Η γυναίκα του ξενιτεμένου»,κλπ.), η κάθε μία με τη δική-της εισαγωγή, και τα αντιπροσωπευτικότερα κείμενα. Ίσως η καλύτερη ανθολογία για να ξεκινήσει κανείς μια κατανόηση του δημοτικού τραγουδιού. Guy Saunier (επιμ.), Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Τα Μοιρολόγια, Αθήνα (Νεφέλη) 1999, 589 σελ. Πλούσια ανθολόγηση, καλά επιλεγμένα κείμενα μιας πολύ ενδιαφέρουσας από ποιητική και ιδεολογική άποψη κατηγορίας τραγουδιών. Ο επιμελητής ακολουθεί μια εσωτερική θεματική κατάταξη που επιτρέπει να εισχωρήσουμε στις έννοιες που εκφράζουν τα μοιρολόγια, δηλαδή στην αντίληψη για θάνατο και τον άλλο κόσμο, αλλά και στις σχέσεις των ζωντανών είτε με τους νεκρούς είτε μεταξύ-τους. Γ. Χρ. Χασιώτης, Συλλογή των κατά την Ήπειρον δημοτικών ασμάτων, Αθήνα 1866, κη΄+247 σελ. (και φωτομηχανικές ανατυπώσεις). Μ. Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, Δημοτικά τραγούδια Καρπάθου, Αθήνα 1928, 340 σελ. Anton Jeannariaki, Άσματα κρητικά μετά διστίχων και παροιμιών, Λιψία 1876, x+388 σελ. (και φωτομηχανικές ανατυπώσεις). M E Λ E T E Σ Guy Saunier, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Συναγωγή μελετών (1968-2000), Αθήνα (Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη) 2001, 591 σελ. Ο Guy Saunier είναι ο πιο συστηματικός σύγχρονος μελετητής του δημοτικού τραγουδιού· όλες οι μελέτες-του που συγκεντρώνονται στον τόμο αυτό είναι πάντα αξιανάγνωστες είτε αναφέρονται σε εξειδικευμένα θέματα είτε σε γενικότερα. Κεντρικό θέμα των μελετών είναι η ανίχνευση του τρόπου σκέψης που εκφράζεται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια, ενός συστήματος που δεν ταυτίζεται με την «ελληνική λαϊκή σκέψη» αλλά διαφοροποιείται σε πολλά σημεία και από τα παραμύθια και από τις παροιμίες και από τις άλλες εκδηλώσεις της λαϊκής αντίληψης. Επισημαίνεται και για την πρακτική χρησιμότητά-της η μελέτη «Πρόσφατες έρευνες (1970-1986) στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια» (σελ. 19-49). Γ. Μ. Σηφάκης, Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 1988, 237 σελ. (και φωτομηχανικές ανατυπώσεις) Ο λόγος περί ποιητικής· για τους μηχανισμούς δηλαδή που μετατρέπουν τον πεζό, τον καθημερινό λόγο σε ποιητικό: φυσικά το μέτρο, το εναλλασσόμενο βάδισμα τονισμένων και άτονων συλλαβών, που αποτελεί την πρώτη προϋπόθεση, αλλά όχι το σύνολο των μετατροπών. Πώς η ποιητική φράση αποκτά πυκνότερο νόημα και κατορθώνει να σημαίνει περισσότερα από την πεζή, ή αντίστροφα, πώς μία έννοια μετουσιώνεται σε λόγο, με ποιες διαδικασίες αποκτά τη συγκεκριμένη-της μορφή; Υπάρχει κάποια τεχνική, δηλαδή ορισμένοι κανόνες που να μπορούμε να τους ανιχνεύσουμε στην προφορική παράδοση; Οι κανόνες αυτοί πόσο περιορίζουν και πόσο καθοδηγούν τον χρήστη-τους; Πόσο είναι συνειδητοί, και τί περιθώρια ελευθερίας αφήνουν; Το βιβλίο του Γρηγόρη Σηφάκη στηρίζεται στις σύγχρονες μεθόδους σημειωτικής ανάλυσης που πηγάζουν από τη γλωσσολογική επιστήμη· μία από τις κύριες αρετές του βιβλίου είναι ότι παρουσιάζει συστηματικά τις μεθόδους αυτές, ώστε και ο πρωτόπειρος αναγνώστης να μπορεί να τις κατανοήσει. Τις παρουσιάζει αλλά και τις εφαρμόζει δημιουργικά. Η ποιητική της προφορικής δημιουργίας έχει αποφέρει, εδώ και τρεις γενιές περίπου, πλούσια αποτελέσματα για τη φιλολογική έρευνα' επιτόπιες έρευνες στους Σερβοκροάτες επικούς ποιητές επισήμαναν ομοιότητες στην τεχνική και άλλες γόνιμες αναλογίες με τα ομηρικά ποιήματα. Τα ίδια εργαλεία, κατάλληλα επεξεργασμένα μπορούν να βοηθήσουν και την κατανόηση της δημιουργίας του δημοτικού τραγουδιού. Με το βιβλίο αυτό πραγματοποιείται ένα πρώτο καλό βήμα και οι βάσεις που αποκτούμε είναι στέρεες. Γιάννης Μ. Αποστολάκης, Τα δημοτικά τραγούδια. Μέρος Α΄. Οι συλλογές, Αθήνα 1929, 335 σελ. Βιβλίο γραμμένο με πάθος, αλλά και εντυπωσιακής κριτικής ευαισθησίας, σταθμός για τη μελέτη του δημοτικού τραγουδιού. Εξετάζοντας τις ποικίλες παραλλαγές των δημοτικών τραγουδιών, διαπιστώνει πρώτος την νοθεία πάρα πολλών συλλογών (αν και εξετάζει συστηματικά μόνο δύο, τη συλλογή του Ζαμπέλιου, Άσματα δημοτικά, Κέρκυρα 1852 και τις Εκλογές του Ν. Γ. Πολίτη) και προχωρεί στη διατύπωση πολλών σημαντικών παρατηρήσεων για την τεχνοτροπία του δημοτικού τραγουδιού. Roderick Beaton, Folk poetry of modern Greece, Καίμπριτζ (Cambridge University Press) 1980, xvi+229 σελ. Ενδιαφέρουσα προσπάθεια μιας συνολικής προσέγγισης των δημοτικών τραγουδιών. Η ματιά είναι πρωτίστως συγχρονική· επικεντρώνεται περισσότερο στους μηχανισμούς παραγωγής και αναπαραγωγής των τραγουδιών, αλλά επεκτείνεται και στην ιστορία και στην διάδοσή-τους. Βιβλίο με αξιοπαρατήρητες απόψεις, που δεν έγιναν όμως όλες δεκτές από μεταγενέστερους μελετητές. Guy Saunier, Adikia. Le mal et l’ injustice dans les chansons populaires grecques, Παρίσι (Les Belles Lettres) 1979, 387 σελ. Διδακτορική διατριβή, εξαιρετικά σημαντική και πλούσια σε ιδέες· αναζητά, με τρόπους πρωτότυπους και ευρηματικούς, το σύστημα σκέψης και αξιών που εκφράζεται από τα δημοτικά τραγούδια: επικεντρώνεται στην ιδέα της «αδικίας», της αντίληψης για το κακό και το άδικο. Στίλπων Π. Κυριακίδης, Το δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών, επιμ. Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Αθήνα (Ερμής, Νεοελληνικά μελετήματα) 1978, κθ'+ 400 σελ. Μεταθανάτια συναγωγή παλαιότερων μελετών του Στίλπωνος Κυριακίδη (1887-1964), μαθητή του Ν. Γ. Πολίτη και καθηγητή της «Θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων, του ιδιωτικού αυτών βίου και της Λαογραφίας» στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το πρώτο και εκτενέστερο μελέτημα αποτελεί τμήμα μιας γενικότερης εισαγωγής στη Λαογραφία· παρά την παλαιότητά-του (1923) διατηρεί κάποια χρησιμότητα, χάρη στη καθαρότητα της σκέψης-του. Τα υπόλοιπα είναι άρθρα συντομότερα, ορισμένα καθοριστικής σημασίας, που αποτελούν σταθμούς για τη λαογραφική σκέψη (λ.χ. για την ισομετρία μορφής και περιεχομένου, ή για τη μετρική μονάδα στον δεκαπεντασύλλαβο), άλλα απλώς σημαντικά, όλα αξιανάγνωστα. Η εισαγωγή της επιμελήτριας διερευνά πώς διαμορφώθηκε η σκέψη του Κυριακίδη· μας επιτρέπει να αποκτήσουμε έτσι την απαραίτητη ιστορική προοπτική, ώστε να την κατανοήσουμε καλύτερα. Samuel Baud-Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Σημείωμα του Φοίβου Ανωγειανάκη, Ναύπλιο (Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα) 1984, xiii+113 σελ. Για περισσότερα από πενήντα χρόνια ο ελβετός μουσικός, μουσικολόγος και λαογράφος ασχολήθηκε με τη μελέτη του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού· το σύντομο αυτό βιβλίο πραγματεύεται τη μουσική του τραγουδιού και αποτελεί το συνθετικό κύκνειο άσμα-του (κάποιες συμπληρωματικές απόψεις στο άρθρο-του «Αρχαία και νέα Ελλάδα», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, 28, 1979-85, 549-559). Κεντρικό-του θέμα η σχέση με την αρχαία Ελλάδα· αναζητούνται οι κρίκοι που θα δείξουν πως οι ρυθμοί και τα μέτρα ακολούθησαν κάποια αδιάσπαστη πορεία. Ακολουθούν άλλες συγκρίσεις· εκκλησιαστική και κοσμική μουσική, θαλασσινή και στεριανή Ελλάδα, οι Άκρες του ελληνισμού, το αστικό τραγούδι: ο συγγραφέας θέλει να καταδείξει την ενότητα και του χώρου. Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει και γαλλικά· η πρώτη έκδοσή-του συνοδευόταν από δύο κασέτες με μουσικά δείγματα. Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Το δημοτικό τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση. Νέα έκδοση αναθεωρημένη και συμπληρωμένη, Αθήνα (Πατάκης) 1996, 388 σελ. Συγκεντρωτικός τόμος με ποικίλες μελέτες που καλύπτουν πολλά θέματα· μια γενική εισαγωγή, αναλύσεις ορισμένων κειμένων και παρουσιάσεις ειδικών θεμάτων. Ο συγγραφέας στηρίζεται στη σημειωτική εκδοχή της ποιητικής προσέγγισης, και σ’ ετούτο έγκειται η «διαφορετική προσέγγιση». Η εισαγωγή επιχειρεί να καλύψει συνολικά τη φιλολογική οπτική του θέματος· στηρίζεται στην επισκόπηση της βιβλιογραφίας και σε ορισμένα σημεία γίνεται αναλυτικότερη· στο τέλος παρουσιάζονται πολύ συνοπτικά οι σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας. Με την ανάλυση των κειμένων η οπτική αλλάζει· από περιγραφική γίνεται δομιστική και στηρίζεται στη «δομική σημαντική» του Γκρειμάς και στις μελέτες του Προπ και του Λεβί-Στρος, τροποποιημένη ώστε να γίνει αποδοτικότερη. Βάση της ανάλυσης είναι οι αντιθέσεις και οι αναλογίες· μέσα από αυτές αναζητείται το μοντέλο δομής του κάθε τραγουδιού. Το τρίτο μέρος συνιστά μια συνθετική πρόταση που στηρίζεται στα στοιχεία που προέκυψαν και από τις επιμέρους αναλύσεις. Τα θέματα είναι η αντίθεση φύσης - κουλτούρας στο δημοτικό τραγούδι, ο θάνατος και η στάση του αγροτικού κόσμου απέναντί-του, η σχέση ήρωα - εξουσίας - θείου στο μοντέλο δράσης των ηρωικών τραγουδιών, μια προσέγγιση του κλέφτικου από τη σκοπιά της πρωτόγονης επανάστασης και του λαϊκού επαναστατικού μοντέλου· τέλος μια καλά ενημερωμένη βιβλιογραφία. Όσοι αναζητούν τις μοντερνιστικές προσεγγίσεις της φιλολογίας θα βρουν ένα βιβλίο που τους ικανοποιεί. Margaret Alexiou, Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση, Αθήνα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 2002, 455 σελ. [Και αγγλική έκδοση, The ritual lament in Greek Tradition, Καίμπριτζ (Cambridge University Press) 1974, xiv+274 σελ.] Διαχρονική θεώρηση της «ελληνικής» αντιμετώπισης του θανάτου και των σχετικών τελετουργιών από τα χρόνια της αρχαίας τραγωδίας ώς σήμερα. Αρετή του βιβλίου η πολλαπλή προσέγγιση του αντικειμένου (ιστορική, φιλολογική, αρχαιολογική, ανθρωπολογική). Revue des Etudes Neo-Helléniques, 2 (1993, Παρίσι-Αθήνα, Daedalus) 233 σελ.